 |
| ฉันทลักษณ์ไทย |
|---|
| กาพย์ |
| กลอน |
| โคลง |
| ฉันท์ |
| ร่าย |
| ร้อยกรองแบบใหม่ |
| กลวิธีประพันธ์ |
| กลบท |
| กลอักษร |
โคลงสี่สุภาพ
เป็นคำประพันธ์ประเภทร้อยกรองชนิดหนึ่ง ซึ่งมีปรากฏในวรรณคดีไทยมานานแล้ว วรรณคดีไทยฉบับที่เก่าและมีชื่อเสียงมากฉบับหนึ่งคือ "ลิลิตพระลอ" มีโคลงสี่สุภาพบทหนึ่งถูกยกมาเป็นบทต้นแบบที่แต่งได้ถูกต้องตามลักษณะบังคับของโคลงสี่สุภาพ คือนอกจากจะมีบังคับสัมผัสตามที่ต่าง ๆ แล้ว ยังบังคับให้มีวรรณยุกต์เอกโทในบางตำแหน่งด้วย กล่าวคือ มีเอก 7 แห่ง และโท 4 แห่ง เรียกว่า เอกเจ็ดโทสี่
การประพันธ์โคลงสี่สุภาพ
การประพันธ์โคลงสี่สุภาพเป็นประณีตศิลป์ ที่ใช้ถ้อยคำตัวอักษรเป็นสื่อแสดงความคิดของผู้สรรค์สร้าง ซึ่งต้องการสะท้อนอารมณ์สะเทือนใจและก่อให้ผู้อ่านคล้อยตามไปด้วย ผู้อ่านต้องรับรู้ความงามด้วยใจโดยตรง ดังนั้นผู้สร้างสรรค์งานวรรณศิลป์จึงต้องช่างสังเกต รู้จักพินิจพิจารณามองเห็นจุดที่คนอื่นมองข้ามหรือคาดไม่ถึง และใช้ถ้อยคำที่ละเมียดละไม ผลงานนั้นจึงจะทรงคุณค่า
ลักษณะโคลงสี่สุภาพ
คณะของโคลงสี่สุภาพ บทหนึ่งมี 4 บาท (เขียนเป็น 4 บรรทัด) 1 บาทแบ่งออกเป็น 2 วรรค โดยวรรคแรกกำหนดจำนวนคำไว้ 5 คำ ส่วนวรรคหลัง ในบาทที่ 1,2 และ 3 จะมี 2 คำ (ในบาทที่ 1 และ 3 อาจเพิ่มสร้อยได้อีกแห่งละ 2 คำ) ส่วนบาทที่ 4 วรรคที่ 2 จะมี 4 คำ รวมทั้งบท มี 30 คำ และเมื่อรวมสร้อยทั้งหมดอาจเพิ่มเป็น 34 คำ
ส่วนที่บังคับ เอก โท (เอก 7 โท 4) ดังนี้
บาทที่ 1 (บาทเอก) วรรคแรก คำที่ 4 เอก และคำที่ 5 โท
บาทที่ 2 (บาทโท) วรรคแรก คำที่ 2 เอก วรรคหลัง คำแรก เอก คำที่ 2 โท
บาทที่ 3 (บาทตรี) วรรคแรก คำที่ 3 เอก วรรคหลัง คำที่ 2 เอก
บาทที่ 4 (บาทจัตวา) วรรคแรก คำที่ 2 เอก คำที่ 5 โท วรรคหลัง คำแรก เอก คำที่ 2 โท
หนังสือจินดามณี ของ พระโหราธิบดี อธิบายการประพันธ์โคลงสี่สุภาพไว้ว่า
| สิบเก้าเสาวภาพแก้ว | กรองสนธิ์ | |
| จันทรมณฑล | สี่ถ้วน | |
| พระสุริยะเสด็จดล | เจ็ดแห่ง | |
| แสดงว่าพระโคลงล้วน | เศษสร้อยมีสอง |
- เสาวภาพ หรือ สุภาพ หมายถึงคำที่มิได้กำหนดรูปวรรณยุกต์ ทั้ง เอก โท ตรี และจัตวา (ส่วนคำที่มีรูปวรรณยุกต์กำกับเรียกว่า พิภาษ)
- จันทรมณฑล หมายถึง คำที่กำหนดรูปวรรณยุกต์โท 4 แห่ง
- พระสุริยะ หมายถึง คำที่กำหนดรูปวรรณยุกต์เอก 7 แห่ง
- รวมคำที่กำหนดรูปวรรณยุกต์เอกและโท 11 คำ หรือ อักษร
- โคลงสุภาพบทหนึ่งมี 30 คำ (ไม่รวมสร้อย)
- คำที่กำหนดรูปวรรณยุกต์เอก อาจใช้คำตายแทนได้
- คำที่กำหนดรูปวรรณยุกต์โท แทนด้วยคำอื่นไม่ได้ ต้องใช้รูปโทเท่านั้น
- คำที่ไม่กำหนดรูปวรรณยุกต์ หรือคำสุภาพมี 19 คำ มีหรือไม่มีรูปวรรณยุกต์ก็ไม่ถือว่าผิด
- ในชุด 19 คำแม้ไม่กำหนดรูปวรรณยุกต์ ในท้ายวรรคทุกวรรคต้องไม่มีรูปวรรณยุกต์ใดๆ ทั้งสิ้น เพราะจะทำให้น้ำหนักของโคลงเสียไป ได้แก่คำที่กากบาทในแผนผังข้างล่าง
| ๐ ๐ ๐ เอก โท | ๐ X (๐ ๐) | |
| ๐ เอก ๐ ๐ X | เอก โท | |
| ๐ ๐ เอก ๐ X | ๐ เอก (๐ ๐) | |
| ๐ เอก ๐ ๐ โท | เอก โท ๐ X |
โคลงสี่สุภาพที่มีรูปวรรณยุกต์ตรงตามบังคับนั้นมีตัวอย่างอยู่หลายเรื่อง เช่น ลิลิตพระลอ โคลงนิราศนรินทร์ โคลงนิราศพระประธม เป็นต้น ตัวอย่างจากหนังสือจินดามณี พระนิพนธ์ในพระเจ้าบรมวงศ์เธอกรมหลวงวงษาธิราชสนิท ว่าดังนี้
| นิพนธ์กลกล่าวไว้ | เป็นฉบับ | |
| พึงเพ่งตามบังคับ | ถี่ถ้วน | |
| เอกโทท่านลำดับ | โดยที่ สถิตนา | |
| ทุกทั่วลักษณะล้วน | เล่ห์นี้คือโคลง |
การแต่งโคลงสี่สุภาพต่อกันหลายๆ บท เป็นเรื่องราวอย่างโคลงนิราศ โคลงเฉลิมพระเกียรติ โคลงสุภาษิต หรือโคลงอธิบายเหตุการณ์ต่างๆ อาจทำได้ 2 ลักษณะ คือ โคลงสุภาพชาตรี และ โคลงสุภาพลิลิต
- โคลงสุภาพชาตรี ไม่มีสัมผัสระหว่างบท ส่วนใหญ่กวีนิพนธ์แบบเก่าจะนิยมแบบนี้เป็นส่วนมาก
- โคลงสุภาพลิลิต มีการร้อยสัมผัสระหว่างบท โดยคำสุดท้ายของบทต้นต้องส่งสัมผัสสระ ไปยังคำที่ 1 หรือ 2 หรือ 3 ในบทต่อไป
| 1. บุเรงนองนามราชเจ้า | จอมรา มัญเฮย | |
| ยกพยุหแสนยา | ยิ่งแกล้ว | |
| มอญม่านประมวลมา | สามสิบ หมื่นแฮ | |
| ถึงอยุธเยศแล้ว | หยุดใกล้นครา |
| 2. พระมหาจักรพรรดิเผ้า | ภูวดล สยามเฮย | |
| วางค่ายรายรี้พล | เพียบหล้า | |
| ดำริจักใคร่ยล | แรงศึก | |
| ยกนิกรทัพกล้า | ออกตั้งกลางสมร |
| 3. บังอรอัคเรศผู้ | พิศมัย ท่านนา | |
| นามพระสุริโยทัย | ออกอ้าง | |
| ทรงเครื่องยุทธพิไชย | เช่นอุปราชแฮ | |
| เถลิงคชาธารคว้าง | ควบเข้าขบวนไคล | |
| — โคลงภาพเรื่องพระราชพงศาวดาร | ||
